زبان پهلوی اشکانی هنوز در ابیانه زنده است

زبان پهلوی اشکانی یکی از شاخه های زبان فارسی میانه است که تقریبا فراموش شده است و امروزه تعداد کمی از واژه های آن فقط در شهرستان ابیانه در استان کاشان به گوش می رسد. «عباس تراب زاده»، مردم شناسی که بر پروژه مردم نگاری این شهرستان نظارت داشته است درباره زبان رایج مردم این منطقه می گوید:« زبان اهالی ابیانه شاخه ای از فارسی میانه است که البته در طول زمان دچار تغییر و تحولات زیادی شده و اکنون فقط تعداد کمی از واژه های اصیل پهلوی اشکانی در گویش آنان شنیده می شود.» این در حالی است که چندی پیش نیز محققان پژوهشکده زبان و گویش ثابت کردند اهالی میمند در استان کرمان هنوز به زبان پهلوی ساسانی حرف می زنند. «محمد میرشکرایی»، رئیس پژوهشکده مردم شناسی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری درباره رواج این زبان در ابیانه می گوید:«از آن جا که زبان عنصری زنده و پویا است به راحتی نمی توان گفت زبان کهنی تمام شده و زبان جدیدی جایگزین آن شده است. اما با توجه به اینکه در حال حاضر ما فارسی صحبت می کنیم و مردم دوره قاجار هم فارسی حرف می زدند اما اگر یکی از افراد دوره قاجار به زمان ما سفر کند زبان ما را نمی فهمد، نتیجه می گیریم که زبان فارسی مدام در حال تغییر و پویایی است. دلیل این قضییه هم این است که به طور مداوم واژه های تازه ای ساخته می شوند و واژه هایی از میان می روند. در مورد ابیانه هم همین طور است. ممکن است مردم این ناحیه به خاطر ارتباط کمتر و بسته بودن محیط، مقداری از واژگان فارسی میانه و زبان پهلوی اشکانی را در خود حفظ کرده باشند اما نمی توان به طور قطع و یقین گفت آنها کاملا به زبان پهلوی اشکانی حرف می زنند.» میرشکرایی تاکید می کند:« شما امروز می توانید لطیف ترین واژه های زبان «تاتی» را در میان اهالی کوهستان های جلفا بشنوید اما نمی توانید بگویید آنها به طور دقیق تاتی حرف میزنند. چون در اثر ارتباطات و رفت و آمد ها زبان ها تغییر می کنند، متحول می شوند و بار دیگر از نو زاده می شوند.» بنا به نظر میرشکرایی، با تبدیل شدن ابیانه به منطقه ای که برای گردشگران جذابیت دارد و با رواج ارتباطات به شکلی گسترده تر از آنجه که قبلا بوده همین چند واژه پهلوی اشکانی نیز به مروز زمان رنگ خواهد باخت و تسلیم زبان رایج فارسی می شود. پهلوی اشکانی که پهلوانیک نیز نامیده می شود بعد از سقوط سلسله اشکانی، در کتیبه های اردشیر بابکان به جای ماند. متن های «یادگار زریران» و «درخت آسوریک» نیز به این زبان نوشته شده اند.

خانه های ابیانه

شمار خانه ‏های ابیانه در سرشماری سال ۱۳۶۱ برابر با ۵۰۰ واحد برآورد شده؛ این خانه‏‌ها تماماً بر روی دامنه پرشیبی در شمال رودخانه برزرود بنا شده‌است به صورتی که پشت بام مسطح خانه‏‌های پایین دست، حیاط خانه‏‌های بالادست را به وجود آورده‌است و هیچ دیواری هم آنها را محصور نمی‏سازد. در نتیجه، ابیانه در وهلهٔ اول روستایی چند طبقه به نظر می‏آید که در بعضی موارد تا چهار طبقهٔ آن را می‏ توان مشاهده کرد. اتاقهای ابیانه به پنجره‏های چوبی ارسی مانند مجهزند و اغلب دارای ایوانها و طارمیهای چوبی پیش آمدهٔ مشرف بر کوچه ‏های تنگ و تاریک‏اند که خود به صورت مناظر جالبی درآمده‏اند. نمای خارجی دیوارهای خانه‏‌های ابیانه با خاک سرخی که معدن آن در مجاورت روستاست پوشیده شده‌است. از آنجا که در دامنه ‏های شیبدار ابیانه فضای کافی برای ساختن خانه‏‌های موردنیاز وجود ندارد در این روستا چنین رسم شده‌است که هر خانواده انبار غار مانندی در تپه‏های یک کیلومتری روستا، در کنار جاده و نرسیده به ابیانه ایجاد نماید. این غارها که در دل تپه‏‌ها حفر شده‏اند و از بیرون تنها درهای کوتاه و محقر آن نمودار است برای نگهداری دامها و نیز آذوقهٔ زمستانی و اشیای غیرضروری مورد استفاده قرار می‏گیرد.  

 

 

 

زیارت هینزا

این زیارتگاه در جنوب شرقی ابیانه در دره باریکی قرار دارد. در دل صخره های این دره ، تو رفتگی وجود دارد که ساختمان امامزاده در جلوی آن ساخته شده است، و تو رفتگی نیز همانند غاری، جزیی از ساختمان زیارتگاه شده است. ظاهراً این زیارتگاه مربوط به بی بی زبیده خاتون، بنت موسی بن جعفر (ع ) است. اهالی عنوان می کنند که بی بی زبیده خاتون تحت تعقیب بوده و مردم ابیانه وی رادر این اتاقک پناه داده، سپس به روستای هنجن برده اند.در هنجن نیز زیارتگاه بزرگی متعلق به ایشان ساخته شده است. زیارتگاه هینزا در واقع گذرگاه بی بی زبیده خاتون است.

برخی نیز عنوان کردند که این زیارتگاه مربوط به زمان آناهیتا است. طبق باور مردم این مکان معجزه نما است و در آن مراسم خاصی برگزار می شود.

آن معبد ناهید که هینزای مغان است        در دامن کوهی و برش آب روان است
نیمش به کوه اندر و نیمش عیان       استخوابیدن بی بی جه در آن نیست گمان است

دکتر حدادی ابیانه 

آتشکده هارپاک

آتشکده هرپک از مناطق دیدنی روستای ابیانه می باشد که از زمان ساسانیان باقی مانده است. 

این بنا در زمان هخامنشیان (۲۵۰۰ سال پیش) بنا شده و در زمان ساسانیان (۱۵۰۰ سال پیش) به اوج معماری خود رسیده است و از ویژگیهای آن استفاده از سنگ و ملات ساروج در طاق ضربی آن به شمار می رود. در مرکز آتشکده آتش روشن بوده که یا مسیر کاروان را روشن و مشخص می ساخته و یا اینکه آتش مورد احترام بوده است. آتش را با زغال سنگ روشن نگاه می داشته اند که در حال حاضر هم به وفور در حوالی روستا وجود دارد.

آتشکده هرپک مانند تمامی بناهای ابیانه بر روی شیب پست و بلند واقع شده است.این بنا طوری ساخته شده که از هر طرف قابل رویت باشد. از طبقه تحتانی لین پرستشگاه هنوز یک تالار کوچک باقیمانده است. طبقه مخصوص آداب مذهبی در سطح کوچه فعلی می باشد. یک سرسرا که از سه جزء گنبدوار تشکیل شده و به جایگاه آتش و قسمتهای دیگر مربوط به پرستش راه داشته است.

 

محرم در ابیانه

مراسم تاسوعا و عاشورا در ابیانه مراسم نخل‌گردانی در روستای ابیانه از مراسمی است که هر ساله در تاسوعا و عاشورا گردشگران زیادی را به این روستا می‌برد.

در روستای ابیانه دو نخل در روزهای عاشورا و تاسوعا گردانده می‌شوند. این نخل‌ها هر کدام به محله‌ای از ابیانه تعلق دارند، محله پایین و محله بالا. در این روزها هرکدام از این نخل‌ها با آداب خاصی مسیرهای مشخصی از ابیانه را باید طی کنند. نخل‌گردانی هر دو محله همراه با مراسم و مناسکی خاص است و باید و نبایدهایی در آن رعایت می‌شود.»
 
این مراسم در روزهای تاسوعا و عاشورا نمونه‌ای از آیین تابوت‌گردانی در ایران است. بنابر شواهد تاریخی، پیشینه مراسم نخل‌گردانی به دوران صفوی برمی‌گردد.

در حال حاضر نیز این آیین در مناطق مختلف ایران به خصوص مناطق مرکزی مانند یزد، کرمان، کاشان، نایین و اصفهان برگزار می‌شود.

نخل تابوت بزرگ و بلندی است که بر آن خنجر و شمشیر و پارچه‌های قیمتی و آیین‌ها بسته شده است و روز عاشورا به عنوان تابوت امام حسین (ع) حرکت داده می‌شود. چون شبیه به درخت خرما ساخته می‌شود به آن نخل می‌گویند. 

نخل‌گردانی در محله پایین ابیانه 
نخل محله پایین، در مسیرهای مشخصی از روستا گردانده می‌شود. در روز تاسوعا، اهالی این محله در جلوی حسینیه جمع می‌شوند و این نخل را از حسینیه بیرون می‌آورند. در درون حسینیه فردی که نوبتش است سوار نخل می‌شود. حق نشستن بر روی نخل به طایفه‌هایی مشخص تعلق دارد. این حق به صورت موروثی به این افراد رسیده است. فردی که سوار نخل می‌شود باید در روز عاشورا و تاسوعا به حمل‌کنندگان نخل، ناهار و شام نذری بدهد. امروزه این غذاهای نذری را به همه افراد شرکت‌کننده در مراسم عزاداری می‌دهند. حمل‌کنندگان نخل نیز در گذشته از طوایف خاصی بوده‌اند اما امروزه مردان جوان همه طوایف ایم محله می‌توانند در حمل نخل شرکت کنند.

رسم است که در روز عاشورا نخل را بر زمین نگذارند. آن را از حسینیه تا سرچشمه(قبرستانی در شرق روستا) می‌برند و در سرچشمه به زمین می‌گذارند و بعد از صرف ناهار نذری نخل را به حسینیه برمی‌گردانند و آن را از کوه سرچشمه به بالا می‌کشند. قسمت بسیار مشکل حمل نخل محله پایین، حمل نخل در این مسیر است.

در روز عاشورا نخل مسیر طولانی‌تری را طی می‌کند. در واقع علاوه بر مسیر روز تاسوعا، چند کوچه به طرف محله بالا حرکت می‌کند. در این روز نخل را در نقطه‌های بخصوصی که سال‌های سال متداول بوده است، بر زمین می‌گذارند. گاهی کسانی که نذر داشته باشند در پیش پای نخل گوسفندی قربانی می‌کنند.
 نخل گردانی در محله بالای ابیانه
 مراسم نخل‌گردانی در محله بالای ابیانه در روز تاسوعا پس از مراسم «جاق جاقازنی» شروع می‌شود. پس از این که معتمدان و بزرگان محله در جلو حسینیه جمع می‌شوند، نخل را از حسینیه بیرون می آورند. در این محله نیز افراد به خصوصی حق سوار شدن بر نخل را دارند و طوایف به خصوصی نیز از حق گرفتن پایه‌های نخل برخوردارند.

در این محله نیز نخل در مسیر مشخصی گردانده می‌شود و آیین آن مشابه محله پایین است. توقف نخل محله بالا برای صرف ناهار در مسجد و حسینیه حاجت‌گاه است که در غرب روستا قرار دارد. مراسم نخل‌گردانی در روز عاشورا در محله بالا و پایین پس از برگزاری مراسم طلوع‌خوانی انجام می‌شود و تا ظهر عاشورا ادامه دارد. در محله بالا نیز چون تعداد طوایفی که می‌توانند سوار نخل شوند زیاد است، نوبت هر چند سال یک‌بار به افراد می رسد.

نخل هر منطقه فقط در محدوده همان محله گردانده می شود و مجاز نیست که به محدوده محله دیگر وارد شود. در روز عاشورا دو نخل در یک نقطه با هم روبرو می‌شوند که در این هنگام نخل‌ها به هم سلام می‌کنند.